زباله های الکترونیکی معضلی فراموش شده

 شاید هنوز در فکر این هستیم که زباله های خانگی را کنترل نماییم . مدام از برنامه های دولت جهت کنترل زباله ها و تفکیک آنها از مبدا و روشهای کاهش زباله ها صحبت به میان می آید . ولی چرا به فکر زباله های دیگر نمی باشیم که مقدارشان از زباله های خانگی و صنعتی و بیمارستانی کمتر بوده ولی خطراناکتر از آنها می توانند باشند . این زباله ها زباله های الکترونیکی هستند که در کشور ما کم هم نیستند .در‌ ایران با وجود چهار میلیون قطعه زباله رایانه‌ای، قانون مدونی درباره بازیافت و امحای ‌این قطعات وجود ندارد و ‌دفن یا سوزاندن زباله‌های الکترونیکی سبب ساز ویرانی محیط ‌زیست می‌شود.

حسین صرافی: قرار است کمیسیون زیر بنایی صنعت و محیط زیست دولت پس از پایان تعطیلات نوروزی " دستورالعمل ضوابط اجرایی مدیریت پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی " را بررسی کند. این خبر را مدیر کل دفتر بررسی آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست اعلام می کند.

این دستورالعمل درحالی پس از بررسی هشت ماهه در " کارگروه ملی مدیریت پسماند " با حضور نمایندگان وزارتخانه های مختلف، در هفته پایانی سال گذشته تحویل هیات دولت شده است که در ایران حتی فرآیند بازیافت سنتی پسماندهای الکترونیکی نیز وجود ندارد.

با اینکه کارشناسان محیط زیست انسانی همواره نسبت به خطر دفن زباله های الکترونیک هشدار داده اند، مسوولان معتقدند مشکل دفن و بازیافت این پسماندها در ایران به سطح بحرانی نرسیده است.

در کشورهای پیشرفته جهان بازیافت قطعات رایانه‌ای اهمیت بسزایی دارد. به همین دلیل قانون زباله‌های رایانه‌ای (WEEE‌) به تصویب رسیده است. به موجب ‌این قانون تولید ‌کنندگان موظفند بودجه طرح‌های بازیافت را تأمین کنند و خرده‌‌ فروشان خدمات باز‌ پس ‌‌گیری را ‌در اختیار مشتریان قرار دهند،‌ اما در‌ ایران با وجود چهار میلیون قطعه زباله رایانه‌ای قانون مدونی درباره بازیافت و امحای ‌این قطعات وجود ندارد.

‌این موضوع سبب شده تا برخی از فعالان بازار رایانه با استفاده از روش‌های بازیافت و امحای سنتی خسارت جبران‌ ناپذیری به محیط ‌زیست و انسان‌ها وارد کنند. شهرداری و سازمان محیط ‌زیست با آگاهی از‌این موضوع برای مقابله با ‌این معضل دو طرح مطالعاتی آغاز و دفتر ویژه‌ای‌ ایجاد کرده‌اند.

ایران و زباله‌های رایانه‌ای

در اکثر کشورهای پیشرفته جهان قوانین مختلف درباره زباله‌های رایانه‌ای وضع شده است و آنها به طور جدی جمع‌آوری می‌شود‌ اما در‌ایران حدود چهار میلیون زباله رایانه‌ای وجود دارد‌ که قوانین مدون و مشخصی برای جمع‌آوری و امحای ‌این زباله‌ها وجود ندارد.

سعید یکی از فعالان بازار رایانه می‌گوید:" ‌در تهران بعضی از افراد در امر خرید قطعات قدیمی‌ و رایانه‌های مستهلک فعالیت می‌کنند و از طریق بازیافت‌این قطعات درآمدهای کلانی به دست می‌آورند. فعالیت‌ این افراد در محله شوش تهران متمرکز است. فعالان‌این بازار با جدا کردن مس و طلای موجود در بعضی از قطعات رایانه و فروش‌این مواد سود فراوانی به دست می‌آورند.‌"

همچنین وی در ادامه می‌گوید:" ‌تعداد کثیری از ‌این قطعات غیر قابل استفاده و بازیافتی بوده و به صورت سنتی دفن می‌شوند که‌این امر به محیط‌زیست آسیب فراوانی می‌رساند.‌"

محمد که مشغول خرید و فروش قطعات رایانه‌ای است نیز می‌گوید:" ‌با توجه به واردات رایانه‌های جدید و قطعات با کیفیت، قطعات قدیمی‌ از دور خارج می‌شوند. ‌این امر بازار پر‌سودی را برای بازیافت‌‌کنندگان رایانه و قطعات فرسوده به وجود آورده است.‌"

جهان و زباله‌های رایانه‌ای

قانون زباله‌های رایانه‌ای (WEEE‌) بازیافت چهار کیلوگرم زباله‌های تجهیزات الکترونیکی و الکتریکی را به ازای هر نفر الزامی‌ می‌کند. به ‌موجب ‌این قانون تولیدکنندگان موظفند بودجه طرح‌های بازیافت را تأمین کنند و خرده‌فروشان خدمات باز‌پس‌‌گیری را ‌در اختیار مشتریان قرار دهند‌. زباله‌های الکترونیکی که دستگاه‌های پی‌‌سی، دستگاه‌های بازی کامپیوتری، مایکروویو و.‌.‌‌. را در برمی‌گیرند، امروزه به عنوان سریع‌ترین منبع تولید زباله در اتحادیه اروپا شناخته شده‌اند‌. به دلیل اهمیت بازیافت زباله‌های الکترونیک برخی از شرکت‌های بزرگ جهان محصولات خود را بازیافت می‌کنند. 

کمپانی HP در ژاپن، هنگام فروش کالا مبلغی را به عنوان بازیافت دریافت می‌کند تا بعد از اسقاط شدن کالا، بار دیگر آن را وارد چرخه بهره‌وری کند. مدیر فروش یکی از شرکت‌های معتبر کامپیوتری در خصوص‌این قانون می‌گوید:" ‌در گذشته تمام تلاش تولید‌کنندگان رایانه، تولید و فروش کالاها به مشتریان بود. اکنون‌ این شرکت‌ها ناچارند به سرنوشت کالاهای خود پس از فروش بیندیشند. قانون (WEEE) با شروع سال جدید وارد کتاب قانون شده است و بر اساس آن خرده‌فروشان کالاهای رایانه‌ای ملزمند خدمات رایگان باز‌پس‌گیری ارائه کنند، یا در بودجه گسترش مراکز جمع‌آوری قانون زباله‌های تجهیزات رایانه‌ای (‌‌WEEE) مشارکت کنند."

شرکت Comet که یکی از بزرگترین خرده‌فروشان کالاهای الکتریکی بریتانیایی به شمار می‌آید نیز جزو شرکت‌هایی است که بودجه ارتقای تأسیسات بازیافت محلی را تأمین می‌کند.

این قانون همچنین تولیدکنندگان را ملزم می‌کند به یکی از " ‌۳۷ طرح رعایت اصول توسط تولیدکنندگان‌ " که در بریتانیا دایر است بپیوندند.‌ این طرح‌ها تحت نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست از طرف شرکت‌ها مبادرت به جمع‌آوری و بازیافت زباله‌های الکترونیکی می‌کند. ‌

اقدمات صورت گرفته در ‌ایران

باقر بحری، رئیس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای، در‌خصوص اقدامات کشور در حوزه زباله‌های رایانه‌ای به خبر آنلاین می‌گوید:" ‌در ‌ایران حدود چهار میلیون زباله یارانه‌ای وجود دارد‌ اما نه سازمان بازیافت شهرداری و نه محیط‌زیست هنوز هیچ برنامه‌ای برای جمع‌آوری و‌ بازیافت زباله‌های رایانه‌ای ندارند."

او در ادامه می‌افزاید:" با توجه به‌این که هر رایانه رومیزی دارای ۳۲‌درصد پلاستیک، نزدیک به هفت‌درصد سرب، ۴۱‌‌درصد‌ آلومینیوم، 0061/0‌‌‌درصد طلا، 2/0‌درصد آهن، 981‌/0‌درصد نقره و مقادیری فلزات سنگین و خطرناک مانند کادمیوم، جیوه و آرسنیک است بازیافت و امحای اصولی آنها می‌‌تواند علاوه بر صرفه اقتصادی، جلوی خطرات زیست‌‌محیطی را نیز بگیرد."

کارشناسان هشدار می‌دهند ‌دفن یا سوزاندن زباله‌های رایانه‌ای سبب ورود عناصر سنگین به آب‌های زیرزمینی و گازهای سمی به محیط‌زیست می‌شود.

رئیس کمیسیون سخت‌افزار نظام صنفی رایانه‌ای می‌گوید:" ‌‌در جهان به لزوم تفکیک زباله‌های رایانه‌ای از دیگر زباله‌ها اهمیت جدی داده می‌شود، ولی متأسفانه وجود مشکلات متعدد در تفکیک و بازیافت زباله‌های خطرناک در ‌ایران مانع طرح مسائلی همچون زباله‌های رایانه‌ای می‌شود.‌"

اما هادی حیدر زاده، مشاور محیط‌زیست شهرداری تهران از تدوین دو پروژه تحقیقاتی جامع برای حل معضل زباله‌های رایانه‌ای شهروندان خبر می‌دهد.

او می‌گوید:" ‌دو پروژه تحقیقاتی داریم که میزان تولید زباله‌های رایانه‌ای را شناسایی می‌کنند. تلاش داریم از الگوی کشورهای توسعه یافته در مصرف مجدد استفاده کنیم و از طرف دیگر شیوه ساماندهی و دفع زباله‌ها را پیدا کنیم."

طبق تحقیقات انجام ‌شده کشور‌ ایران در منطقه بزرگترین بازار مصرف قطعات رایانه را دارد‌ اما به دلیل نبود فرهنگ بازیافت وجود ‌این قطعات خطر بزرگی برای محیط‌زیست محسوب می‌شود. مشاور شهردار تهران در ادامه می‌گوید:" ‌در مرحله دوم قصد داریم پروژه زباله‌های تولید شده را ابتدا به حداقل برسانیم و سپس انتظار داریم وزارت صنایع و به خصوص سازمان محیط‌زیست در ‌این زمینه ما را یاری دهند.‌"

تأثیرات زیست‌محیطی

در‌ایران هنوز برنامه‌ای برای کنترل زباله‌های رایانه‌ای و دفع‌ این پسماند‌ها وجود ندارد. ‌این موضوع باعث نگرانی فعالان و متخصصان محیط‌زیست شده است.

دکتر اسماعیل کهرم استاد محیط‌زیست دانشگاه آزاد می‌گوید:" ‌پسماندهای ناشی از قطعات رایانه‌ای و دستگاههای الکترونیکی با توجه به خطر‌هایی که دارند باید به صورت جداگانه و با روش‌های علمی حمل و سپس دفع شود تا تأثیرات مخرب خود را بر محیط‌زیست و انسان‌ها باقی نگذارد.‌"

عضو هیأت علمی دانشکده محیط‌زیست دانشگاه آزاد می‌افزاید:" ‌در کشورهای جهان مراکزی وجود دارد که‌این زباله‌ها را تفکیک کرده و بر‌اساس میزان پر خطر بودن، آنها را تقسیم‌بندی می‌کنند و سپس به صورت جداگانه و با تفکیک از دیگر زباله‌ها دفع می‌کنند.‌"

این کارشناس محیط ‌زیست با تشریح چگونگی دفع صحیح و بی‌خطر زباله‌های قطعات رایانه‌ای می‌گوید:" ‌باید ‌این قطعات را در قالب‌های زخیم بتن در عمق 7 تا 8 متری زمین چال کرد تا تشعشعات آن به بیرون و فضای محیط‌زیست نفوذ نکند.‌"

دکتر کهرم می‌افزاید:" ‌با توجه به‌اینکه بسیاری از قطعات دستگاه‌های رایانه‌ای " ‌الکترومگنتیک‌ " هستند اگر به صورت درست و کارشناسانه دفع نشوند با تشعشعاتی که از خود بروز می‌دهند سلامتی انسانها را با خطر جدی روبه‌رو خواهند کرد. در قطعات " ‌الکترومگنتیک " امواج به صورت عمود بر هم منتشر می‌شود. درست مانند کاری که دستگاه‌های مایکروویو انجام می‌دهند و مواد غذایی را از درون می‌پزند.‌"

دکتر سروش مدبری، مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان محیط‌زیست می‌گوید:" موضوع دفع زباله‌های رایانه‌ای معضل جدیدی است که خیلی از کشورهای دنیا با آن مواجه هستند. در‌ایران کمیته فنی مدیریت پسماند‌های الکترونیک به منظور مقابله با ‌این معضل تشکیل‌شده است.‌"

اما دکتر اسماعیل کهرم با انتقاد شدید از عملکرد سازمان محیط‌زیست می‌گوید:" متأسفانه در سال‌های اخیر به مسائلی که به نوعی دغدغه مردم و کارشناسان بوده مانند حیات‌وحش، جنگل‌ها، آلودگی هوای شهرها و.‌.‌. با کارهای غیر‌کارشناسی مسئولان سازمان محیط‌زیست آسیب‌های جدی وارد شده است. به همین دلیل امیدی ندارم در رابطه با دفع زباله‌های قطعات رایانه‌ای کاری صحیح انجام گیرد.‌"

او در ادامه می‌افزاید:" ‌البته مسئله زباله‌های خطرناک زیست‌محیطی تنها به پسماندهای رایانه‌ای محدود نمی‌شود. قطعات پر خطر دیگری نیز مانند باتریهای اتومبیل، قطعات یخچال که آلوده به گاز " سی‌اف‌سی‌ " و... به صورت غیرکارشناسی همراه با دیگر زباله‌ها دفع می‌شود که هرکدام محیط‌زیست و حیات انسان‌ها را با آسیب‌های جدی روبه‌رو می‌کنند 

دکتر مهرداد حلوائئ

متخصص فیزیولوژی جانوری وفلوشیپ کنترل آفات شهری و صنعتی از دانشگاه تسینگ هوآی چین

Mehrdad halvaei

Phd & Eng Animal Physiology of china Tsinghua University