اسراری از مغز انسان که ناشناخته مانده است

مغز انسان جزو اعضایی می باشد که اطلاعاتی کامل و جامعی هنوز در اختیار دانشمندان قرار نداده است در این دستگاه پیچیده متاسفانه اکثریت محققین اختلاف نظرهای متعددی دارند. نویسنده امیدوار است که در پایان این مقاله نگاه تازه ای به این عضو ارزشمند در بدن موجودات زنده خصوصا انسانها شود.

ناداشته های ما شاید از زمانی شروع شد که این فرضیه غلط در اذعان عمومی و طیف متخصصین رایج شد که : «همه انسان‌‌ها در طول زندگی‌شان فقط از بخش اندکی از ظرفیت‌های جسمی و ذهنی‌شان استفاده می‌کنند.»

بعضی‌ها می‌گویند این آتش را ویلیام جیمز روشن کرده که سال 1908 در کتاب‌ «ظرفیت‌های انسانی» نوشته استبعضی‌ها هم این ماجرا را به انتشار خبر تحقیقات کارل لشلی نسبت می‌دهند. او در سال 1930 میلادی در اثنای یکی از تحقیقاتش متوجه شد وقتی حجم زیادی از مغز موش‌های آزمایشگاهی را تخریب می‌کند، موش‌ها باز هم قادرند چیزهای جدیدی یاد بگیرند

اما آیا می‌شود نتایج آزمایش‌های او بر روی موش‌‌ها را به انسان‌ها تعمیم داد؟ اگر این‌طور است، پس چرا تخریب بخش کوچکی از مغز انسان‌ها مثلاً در جریان بیماری‌هایی نظیر سکته مغزی و پارکینسون، با عوارض مشهود و بعضاً جبران‌ناپذیری همراه است؟ و مگر غیر از این است که جراحان مغز و اعصاب وقتی می‌خواهند توموری را از مغز خارج کنند، وسواس فوق‌العاده‌ای به خرج می‌دهند که نکند ناغافل به بافت سالم مغز آسیبی وارد کنند؟
حالا این‌ها به کنار. اصلاً فرض کنیم که یک روزی یک جایی یک نفری، این حرف را زده. چرا این حرف، این‌قدر ماندگار شده و آن‌قدر مقبولیت پیدا کرده که خیلی از فرهیختگان هم آن را به زبان می‌آورند و هنوز هم خیلی‌ها بر این باورند که ما در طول زندگی‌مان فقط از 10 درصد (حالا کمی بیشتر یا کمتر) از توان و ظرفیت مغزمان استفاده می‌کنیم؟ جملاتی از این دست شاید قرار است محرکی باشند به این معنا که اگر ما از ظرفیت‌های بلااستفاده مغزمان استفاده کنیم، می‌توانیم کاری کنیم کارستان. اما این حرف یک معنای دیگر هم دارد و آن هم این‌که، ما با 10 درصد ظرفیت مغز هم کارمان راه می‌افتد و حداقلش این است که بشویم اینشتین! این در حالی است که 10 درصد وزن مغز ما می‌شود چیزی حدود 140 گرم، یعنی اندازه مغز یک گوسفند.
مغز انسان یکی از تفاوت‌های بارزش با کامپیوتر این است که شما اگر کامپیوتر را خاموش ‌کنید، دست از کار می‌کشد اما هیچ‌وقت نمی‌توانید مغزتان را خاموش کنید. مغز شما حتی وقتی که شما خوابید و دارید استراحت می‌کنید، روشن است و دارد کار می‌کند. این را الکتروانسفالوگرافی به وضوح نشان می‌دهد. با این وجود، مطالعات متعددی از این حقیقت پرده برداشته‌اند که اگر محرک‌های کافی برای یک مدت طولانی به سیستم عصبی ما نرسد، ممکن است سیستم عصبی‌مان در پاسخگویی به محرک‌های مربوطه دچار مشکل شود. به بیان دیگر، اگر 90 درصد مغز ما واقعاً برای یک مدت طولانی بلااستفاده یا کم‌کار بماند، احتمالاً آن 10 درصد باقی‌مانده هم به مرور از بین می‌رود و به قول پزشکان، دژنره می‌شود.
اما بگذارید سؤال اصلی این بحث را یک بار دیگر تکرار کنیم: چرا آن حرف غلط، این‌قدر ماندگار شده و آن‌قدر مقبولیت پیدا کرده که خیلی از فرهیختگان هم آن را به زبان می‌آورند و هنوز هم خیلی‌ها بر این باورند که ما در طول زندگی‌مان فقط از 10 درصد (حالا کمی بیشتر یا کمتر) از توان و ظرفیت مغزمان استفاده می‌کنیم؟
به نظر می‌رسد بی‌اطلاعی یا کم‌اطلاعی عامه مردم درباره عملکرد مغز انسان، فقط یک روی این سکه باشد. روی دیگر این سکه همان چیزی است که خواص (در این‌جا، نورولوژیست‌ها) به آن اعتراف می‌کنند: حجم نادانسته‌های ما درباره مغز انسان خیلی‌خیلی بیشتر است از حجم دانسته‌هایمان. به همین صراحت و سادگی

مقایسه وزن مغز در گونه‌های مختلف جانوران
حیوانات بزرگ‌تر، همان‌طور که در جدول زیر می‌‌بینید، مغزشان بزرگ‌تر است اما این به معنای باهوش‌تر بودن‌شان در مقایسه با حیوانات کوچک‌تر نیست. به نظر می‌رسد این طبیعی است که عضلات نیرومند جانور عظیم‌الجثه‌ای مانند فیل، در مقایسه با عضلات گربه یا خرگوش، تحت کنترل مغز بزرگ‌تری باشد. قبول ندارید؟
 

جانوران	وزن مغز
فیل	6000گرم
انسان بزرگسال	1300 تا 1400 گرم
میمون	97 گرم
سگ	72 گرم
گربه	30 گرم
خرگوش	10 گرم
جغد	2/2 گرم

آشنایی با لوب‌های چهارگانه کورتکس
پیش‌تر اشاره شد که کورتکس مغز از چهار لوب تشکیل می‌شود. این لوب‌های چهارگانه که به واسطه شکاف‌ها و شیارهای مغزی بر روی کورتکس مغز به وجود می‌آیند، در بسیاری از عملکردهای مهم زندگی نظیر حافظه، ادراک، تکلم، تفکر و آگاهی نقش دارند و همان‌طور که در تصاویر و جداول زیر می‌بینید، عبارتند از: لوب فرونتال (پیشانی)، لوب پاریتال (آهیانه)، لوب تمپورال (گیجگاهی)، لوب اکسی‌پیتال (پس‌سری). 
             

لوب	وظیفه
فرونتال یا پیشانی	استدلال، استنتاج، برنامه‌ریزی، حل مسأله، تکلم،تحرک، احساسات و عواطف
پاریتال یا آهیانه	درک محرک‌های حسی مربوط به لمس، فشار، حرارت، گرما و درد
تمپورال یا گیجگاهی	درک و تشخیص محرک‌های شنیداری و ساخت‌ حافظه
اکسی‌پیتال یا پس‌سری	درک و تشخیص محرک‌های بینایی

یک دنیا نورون در یک تکه مغز
واحد تشکیل‌دهنده مغز، نورون است؛ نورون یعنی سلول عصبی. مغز تقریباً از 100 بیلیون نورون تشکیل شده که این نورون‌ها، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با سایر سلول‌های بدن دارند. شباهت‌هایی از این قبیل که: نورون‌ها هم مثل بقیه سلول‌های بدن یک غشای سلولی دارند که آن‌ها را در بر می‌گیرد، هسته‌ای دارند که محتوی ژن‌ها است و همچنین سیتوپلاسم دارند و میتوکندری و سایر اندامک‌‌های سلولی.
و اما تفاوت‌ها‌: سلول‌های عصبی یا نورون‌ها شکلشان منحصر به فرد است، یعنی استطاله‌های مخصوصی دارند موسوم به دندریت و آکسون؛ که دندریت‌ها آورنده اطلاعات هستند و آکسون‌ها برنده اطلاعات. ضمناً نورون‌ها با همدیگر در تماسند، هم از طریق سیناپس‌ها (اتصالات بین سلولی) و هم از طریق نوروترانسمیترها (مواد شیمیایی مترشحه در پایانه‌های عصبی). سیناپس‌ها تعدادشان خیلی زیاد است، یعنی چیزی حدود 10 به توان 15 سیناپس در مغز وجود دارد، که می‌شود حدود نیم بیلیون سیناپس در هر میلی‌متر مکعب از مغز. 

بیماری‌های عمده دستگاه عصبی، موارد و مخارج
تحقیقات جامعه متخصصان بیماری‌های مغز و اعصاب آمریکا در سال 2005 نشان داد که 12 بیماری پرهزینه و شایع دستگاه عصبی به قرار زیرند:

نوع بیماری	تعداد موارد بیماری	هزینه سالانه بیماری
دردهای مزمن	97 میلیون نفر	100 بیلیون دلار
کاهش شنوایی	28 میلیون نفر	56 بیلیون دلار
افسردگی	20 میلیون و 500 هزار نفر	44 بیلیون دلار
آلزایمر	4 میلیون و 500 هزار نفر	100 بیلیون دلار
سکته مغزی	4 میلیون و 700 هزار نفر	51 بیلیون دلار
صرع	2 میلیون و 500 هزار نفر	5/3 بیلیون دلار
ضربه مغزی	5 میلیون نفر	3/ 56 بیلیون دلار
بیماری هانتینگتون	30 هزار نفر	2 بیلیون دلار
اسکیزوفرنی	2 میلیون نفر	5/32 بیلیون دلار
پارکینسون	1 تا 2 میلیون نفر	25 بیلیون دلار
ام‌اس	2 میلیون و 500 هزار نفر	5/9 بیلیون دلار
ضربات منجر به آسیب طناب نخاعی	250 هزار نفر	10 بیلیون دلار

دکتر مهرداد حلوایی

متخصص فیزبولوژی جانوری و فلوشیپ کنترل آفات شهری و صنعتی از دانشگاه تسینگ هوآ چین

Mehrdad halvaei
Animal Physiology from the professional pest control Tsyng Hua University, China