نگاهی به دنیای مغز انسان

چپی هستید یا راستی؟
شما چند مغز دارید؟ یکی یا دوتا؟ جوابش احتمالاً برایتان آسان است؛ می‌گویید خب، همه یک مغز دارند. اما نیمکره‌های چپ و راست مغز انسان آن‌قدر مستقل و تعریف‌شده کار می‌کنند که استفاده از عباراتی مانند مغز چپ و مغز راست در میان نورولوژیست‌ها کاملاً متداول و مرسوم است. ما دو نیمکره مغزی داریم که هر کدامشان انگار برای وظایف خاصی آماده و تربیت شده‌اند. این دو نیمکره توسط باند ضخیمی مشتمل بر 250 میلیون فیبر عصبی، موسوم به کورپوس کالوزوم، با هم در ارتباطند. نکته این‌جاست که در هر فردی، یکی از این دو نیمکره بر دیگری غالب است و اصطلاحاتی مانند راست‌مغز و چپ‌مغز هم از همین نکته ریشه می‌گیرند.

شما راست‌دست هستید یا چپ‌دست؟ 90 درصد مردم دنیا راست‌دست‌اند، یعنی ترجیح می‌دهند با دست راست‌شان بنویسند، غذا بخورند، توپ پرتاب کنند و .... آن‌هایی که می‌توانند از هر دو دست‌شان دقیقاً به میزان مساوی و با کارآیی یکسان استفاده کنند، آن‌قدر نادرند که تقریباً می‌شود گفت 10 درصد بقیه آدم‌های دنیا چپ‌دست‌اند؛ و نه فقط در مورد دست‌ها، که در مورد سایر اعضای بدن هم این حکم، صادق است. یعنی راست‌دست‌ها با گوش راست‌شان بهتر می‌شنوند، با چشم راست‌شان بهتر می‌بینند و ....
اما چرا بعضی‌ها راست‌دست می‌شوند و بعضی‌ها چپ‌دست؟ ثابت شده است که نیمکره راست مغز، حرکت عضلات سمت چپ بدن را کنترل می‌کند و نیمکره چپ مغز، حرکت عضلات سمت راست بدن را. نه فقط از نظر حرکتی، که از نظر حسی هم همین‌طور است؛ یعنی اطلاعات حسی نیمه راست بدن به نیمکره چپ مغز می‌رود و اطلاعات حسی نیمه چپ بدن به نیمکره راست مغز. با این حساب، عجیب نیست که وقتی به یک نیمکره مغز آسیبی می‌رسد، حرکات سمت مقابل بدن مختل می‌شود. مثلاً بیمارانی که به دلیل اختلال خونرسانی در نیمکره چپ مغزشان دچار سکته مغزی می‌شوند،‌ حرکات دست و پای راست‌شان مختل می‌شود.
در 95 درصد راست‌دست‌‌ها، نیمه چپ مغز مسؤول تکلم هم هست. حتی در 60 تا 70 درصد چپ‌دست‌ها هم همین‌طور است. در دهه‌های 60 و 70 میلادی دو دانشمند به نام‌های پول بروکا و کارل ورنیکه در تحقیقاتشان به این نکته پی بردند که افرادی که به نواحی خاصی از نیمکره چپشان آسیبی رسیده بوده، دچار مشکلات تکلمی می‌شدند؛ در حالی که بروز همین آسیب در همان ناحیه از نیمکره راست منجر به مشکلات تکلمی نمی‌شد. دو ناحیه از مغز که در امر تکلم، مهم شناخته شده‌اند؛ حالا مدت‌هاست که به اسم همان دو دانشمندی که این قضیه را کشف کردند، نامیده می‌شود: ورنیکه و بروکا.

مهم‌ترین اجزای تشکیل‌دهنده مغز

نام	وظایف	اشاره
کورتکس	تفکر، حرکات ‌ارادی، تکلم، ادراک، استدلال	کورتکس مغز در واقع بخش قشری یا بیرونی مغز است که ضخامتش بین 2 تا 6 میلی‌متر متغیر است. کورتکس نیمکره‌های راست و چپ مغز توسط رشته ضخیمی از فیبرهای عصبی موسوم به کورپوس کالوزوم به هم متصل می‌شود. در انسان و پستانداران متکامل، کورتکس مغز شیارها و برآمدگی‌هایی دارد که در پستاندارانی نظیر موش و خرگوش وجود ندارد یا بسیار بسیار کم است.
مخچه	تنظیم حرکات، تعادل و استقرار	جایگاه مخچه در پشت ساقه مغز است و از بعضی جهات به کورتکس مغز شباهت دارد: مخچه هم از دو نیمکره تشکیل می‌شود که توسط غشا یا کورتکسی پوشیده شده‌اند.
ساقه مغز	تنفس، ضربان قلب، فشار خون	ساقه مغز یک عنوان کلی است که به بخشی از مغز که بین تالاموس و طناب نخاعی قرار گرفته، اطلاق می‌شود. این بخش از مغز تشکیل شده است از: بصل‌النخاع، پل مغز، تکتوم،‌ شبکه تورینه‌ای و تگمنتوم. این قسمت از مغز مسؤول تنظیم برخی از حیاتی‌ترین اعمال بدن از قبیل تنفس، ضربان قلب و فشار خون است.
هیپوتالاموس	تنظیم درجه حرارت بدن، عواطف و احساسات، گرسنگی، تشنگی، ریتم سیرکادین	هیپوتالاموس از نواحی متعددی تشکیل شده و در قاعده مغز قرار دارد. هیپوتالاموس اگرچه بسیار کوچک است و یک سیصدم مغز وزن دارد، برخی از مهم‌ترین کارهای بدن را کنترل می‌کند. از جمله این‌که مثل یک ترموستات به تنظیم درجه حرارت بدن می‌پردازد. ضمن این‌که تنظیم عملکرد غده مهمی همچون هیپوفیز را هم به عهده دارد.
تالاموس	تأمین ظرافت‌های حسی و حرکتی	تالاموس اطلاعات حسی را دریافت می‌کند و به کورتکس مغز انتقال می‌دهد. کورتکس مغز هم اطلاعاتی به تالاموس می‌فرستد که با واسطه تالاموس به نواحی دیگر مغز و طناب نخاعی منتقل می‌شود.

مغز زنان و مردان
آیا واقعاً بین مغز زنان و مردان تفاوتی هست؟ مطالعات اولیه دانشمندان حاکی از این بود که مغز مردان از مغز زنان بزرگ‌تر است و از این یافته، نتیجه‌گیری شده بود که عملکر مغزی مردان نسبت به عملکر مغزی زنان برتری دارد. اما در حال حاضر اختلاف نظرهای فراوانی در این زمینه به چشم می‌خورد. مطالعاتی که تفاوت‌های مغز مردان و زنان را هدف گرفته‌اند، عمدتاً بر سه موضوع متمرکز شده‌اند: تفاوت در اندازه مغز، تفاوت در کورپوس کالوزوم و تفاوت در هیپوتالاموس.
الف) تفاوت در اندازه مغز
تقریباً تمام مطالعات نشان می‌دهد که در بدو تولد، مغز نوزاد پسر از مغز نوزاد دختر بزرگ‌تر است، چیزی بین 12 تا 20 درصد. اندازه دور سر نوزاد پسر نیز، به همین منوال، از اندازه دور سر نوزاد دختر بزرگ‌تر است. اما وقتی در همین سنین، اندازه مغز را با در نظر گرفتن وزن کلی بدن حساب می‌کنیم، می‌بینیم که تفاوت چندانی بین اندازه مغز نوزاد دختر و پسر باقی نمی‌ماند.
در بزرگسالان، وزن مغز مردان بین 11 تا 12 درصد از وزن مغز زنان بیشتر است و البته باید این را هم در نظر گرفت که معمولاً وزن مردان از وزن زنان همسن‌ خودشان بیشتر است. با این حساب، شاید اندازه خالص مغز معیار مناسبی برای سنجش عملکرد آن نباشد. در حقیقت، مطالعاتی که تفاوت‌های معناداری بین مغز زنان و مردان از نظر ساختاری قایل شده باشند، آن‌قدر ناچیزند که می‌شود گفت تفاوت‌های ساختاری در نیمکره‌های مغزی را از نظر نورولوژیست‌ها باید نادیده گرفت.
 ب) تفاوت در کورپوس کالوزوم
کورپوس کالوزوم، راه اصلی ارتباط بین دو نیمکره چپ و راست مغز است. بعضی تحقیقات اولیه حاکی از آن بود که کورپوس کالوزوم در زنان، ساختار حجیم‌تر و متکامل‌تری دارد. این مطالعات حتی در نشریات عمومی نظیر مجله تایم (در 20 ژانویه 1992) و مجله نیوز ویک (در 27 مارس 1995) نیز به چاپ رسید اما تحقیقات آتی نورولوژیست‌ها نشان داد که کوروپوس کالوزوم مردان و زنان نیز تفاوت معناداری با هم ندارد.
ج) تفاوت در هیپوتالاموس
به نظر می‌رسد هیپوتالاموس تنها نقطه‌ای باشد که در مغز مردان و زنان، تفاوت‌های معناداری نشان می‌دهد، به ویژه در دو قسمتش (ناحیه پره‌اپتیک و ناحیه سوپراکیاسماتیک). ناحیه پره‌اپتیک در مردان حجمش بیش از دو برابر حجم همین ناحیه در زنان است. تعداد سلول‌های این ناحیه در مردان نیز بیش از دو برابر تعداد سلول‌های این ناحیه در زنان است. این تفاوت به طرز چشمگیری از سن 4 سالگی به بعد، بین دختران و پسران آشکار می‌شود، یعنی سلول‌های این ناحیه از 4 سالگی به بعد در دختران کاهش و در پسران افزایش می‌یابد. عملکرد دقیق این ناحیه اگرچه هنوز به درستی شناسایی نشده، اما احتمال می‌رود در دوست‌یابی و همسریابی مؤثر باشد.
ناحیه سوپراکیاسماتیک در هیپوتالاموس نیز مسؤول تنظیم ریتم سیرکادین و عملکرد تناسلی است. تعداد سلول‌های این ناحیه و حجم این ناحیه در مردان و زنان تفاوتی ندارد اما شکل این ناحیه در مردان و زنان، متفاوت است: در مردان، کروی است و در زنان، کشیده. شاید تفاوتی که در شکل این ناحیه بین زنان و مردان وجود دارد باعث شود ارتباطات این ناحیه با سایر قسمت‌های مغز تحت تأثیر قرار بگیرد.
به هر حال، به نظر می‌رسد تفاوت‌های مغز زنان و مردان همچنان به مطالعات بیشتری نیازمند است تا بتواند تفاوت‌های رفتاری آنان را توجیه کند، اما نورولوژیست‌ها معتقدند بسیاری از این تفاوت‌های رفتاری، از قبیل تفاوت در قدرت حافظه، بیش از آن‌که علل نوروآناتومیک داشته باشد، ریشه در تفاوت‌های فردی بین آدم‌ها دارد.

دکتر مهرداد حلوایی

متخصص فیزبولوژی جانوری و فلوشیپ کنترل آفات شهری و صنعتی از دانشگاه تسینگ هوآ چین

Mehrdad halvaei
Animal Physiology from the professional pest control Tsyng Hua University, China