تاثیرات دیوکسین بر سلامت انسانها

امروز شاهد هستیم که آلودگی هوا هم برای محیط زیست و هم برای سلامت جانوران و انسانها مشکلات بزرگی را بوجود آورده است.

اگر نخواهیم برای آنها راه حلی بوجود داشته باشیم شاید فردا خیلی دیر باشد.

از هم اکنون باید برای سلامتی نسل های آینده فکری بکنیم.

اثرات دیوکسین در بهداشت عمومی:
بروز مشکلات ناشی از انواع باکتری ها و آلوده شدن مواد غذایی در سراسر دنیا ، روبه رو بودن انسان و حیوان با انواع مخاطرات بیولوژیک، مشکلات ناشی از انتشار دیو کسین ها و مایکوتوکسین ها در خوراک دام و طیور و مواد غذایی موجب بروز آثار ناگواری در بهداشت عمومی شده و علاوه بر مرگ انسانها ، خسارات اقتصادی سنگینی را از طریق حذف مواد غذایی آلوده به کشورها وارد نموده است.

دیوکسینها ترکیبات شیمیایی پایداری هستند که در اثر فعالیت های بشر و آتش سوزی جنگل ها ایجاد شده و به علت سمی بودن می توانند سلامتی مردم را به خطر اندازند. این دسته از سموم شامل خانواده بزرگی می شوند که 100 ترکیب شیمیایی مختلف اعضای آن را تشکیل می دهند. مکانیسم تولید مسمومیت این ترکیبات با یکدیگر شباهت داشته و میزان مسمومیت ایجاد شده توسط آنها متفاوت است به طوری که بعضی از آنها سمی تر از سایر اعضا این خانواده هستند.

به منظور تدوین مقررات و قوانین جهت کاهش ورود این سموم به محیط زیست تلاش های زیادی در سراسر جهان صورت پذیرفته است اما علی رغم کوششهای زیاد از دو منبع مهم شامل آتش سوزی های غیر قابل کنترل و فعالیت کارخانجات صنعتی وارد طبیعت می گردند و آلودگی محیط زیست را فراهم می سازند. (5)

دیوکسین ها در حین تولید محصول در کارخانجات صنعتی و شیمیایی نظیر کار خانجات تولید سموم ، حشره کش ها، آفت کش ها، سازنده کلرین، کاغذ سازی، پلاستیک سازی، و همچنین در اثر سوزاندن ضایعات و آشغال ها ، آتش سوزی جنگل ها در طبیعت بوجود می آیند. (4 )

دیوکسین نام عمومی است که به یک ماده شیمیایی به نام 2، 3، 7، 8 تتراکلرودی بنزو-پی – دیوکسین ( 2,37,8 TETRA CHLORO BENZO- P- DIOXIN) اطلاق شده که مهمترین و سمی ترین ماده در بین این ترکیبات بوده که از دو حلقه آروماتیک که توسط یک جفت اتم اکسیژن به هم وصل شده اند، تشکیل شده است.

این ملکول مسطح میباشد و به هر یک ازحلقه ها چهار اتم کلر در موقعیت های 2،3، 7،8 متصل می گردد.

بر اساس گزارش سازمان ایی پی آ (ENVIROMENT PROTECTION AGENCY ) این مواد همانند سموم قارچی مثل ا فلاتوکسین ها می توانند در انسان سرطان ایجاد کنند.(8،6،4)

علاوه بر دیو کسین مواد دیگری مانند پلی کلرو دی بنزو دیوکسین (P C DD )، پلی کلرو دی نیترو فوران( PCDFs)، پلی کلرو بای فنیل( PCBs ) وجود دارند که عملکرد و ساختمان شیمیایی آنها شبیه به دیو کسین می باشد و به آنها ترکیبات شبه دیوکسین می گویند . طی بررسیهای متعدد میزان سمیت این ترکیبات توسط محققین اندازه گیری شده است .

در جنگ آمریکا علیه ویتنام برای از بین بردن برگ درختان جنگلی و مشخص شدن دشمن از یک ماده شیمیایی به نام علف کش نارنجی ( ORANGE HERBICIDE AGENT) استفاده شد که باعث تولید دیوکسین و آلودگی محیط زیست آن کشور گردید.

بعد از جنگ در خصوص اثرات این ماده سمی بر روی سلامتی انسان مطالعه و تحقیقات زیادی صورت گرفت . نتیجه بررسی ها نشان داد که علت مبتلا شدن سربازان به بیماری دیابت همین ماده بوده است. (6)

عبارت پی وی سی وینیل ( PVC VENYLE)به کلیه موادی که از پلی وینیل کلراید ساخته می شود، اطلاق می گردد. پلی وینیل کلراید پلاستیکی است که موارد استفاده آن نا محدود می باشد و در حال حاضر یکی از محصولات با ارزش صنعت شیمی است.

بیشتر از 50% پی وی سی ساخت بشر در ساختمان سازی استفاده می گردد . زیرا ارزان بوده و به سادگی سر هم بندی می شود. در سال های اخیر این ماده جا یگزین مواد مصرفی در ساختمان سازی سنتی نظیر چوب، سیمان و سفال شده است و از آن در ساخت صفحات گرامافون ،کانال ها، کیف های ارزان قیمت، پنجره های تاریک، پوسته کابل های الکتریکی، توپهای بازی سبک وزن ،کف و سقف سالن ها، علامت مغناطیسی کارتها، برش عمودی پنجره ها و در اشکال نرم برای تهیه لباس و پرده استفاده گردیده است.همچنین ماده ای است که به علت انعطاف پذیری و ارزان بودن در لوله کشی آب و فاضلاب کاربرد دارد.

پی وی سی پلاستیک سختی است که در اثر اضافه کردن مواد روان کننده، انعطاف پذیر و نرم می گردد. پیش از قرن بیستم شیمی دان روسی ایوان استرا میسلنسکی ( IVAN MISLENSKY ) و فرتیز کلیت (FERTIZE COLIT ) از کمپانی گریشم (GRISHM) الکترون شیمی آلمان هر دو تلاش کردند تا پی وی سی را در محصولات تجاری به کار گیرند اما به دلیل مشکلات ایجاد شده در فرآیند تولید وهمچنین سختی و شکنندگی پلیمر مورد آزمایش، تلاش های آنها بی نتیجه ماند. (12)

تاریخچه:
پلی ونیل کلراید (POLY VENYLE CHLORIDE) در سال های 1872، 1835توسط هنری ویکتور رگنالت(HENRI VICTOR REGNALT) و اوگن بومان(OGEN BUMAN) کشف گردید. آنها پس از مطالعات زیاد نتیجه گرفتند که این ماده شیمیایی از بلورینگی نا چیزی بر خوردار است. و به علت زنجیره های حجیم دارای استحکام و سختی می باشد. در مقابل حرارت و نور نسبتا پایدار بوده و از تجزیه آن ،کلرید ئیدروژن حاصل می گردد.

در سال 1926 توسط والد سیمون (VALD SIMON) از شرکت بی اف گودریچ روشی برای نرم کردن پی وی سی بوسیله مخلوط کردن آن با افزودنی های گوناگون ابداع شد.در نتیجه این تلاش ها ماده ای انعطاف پذیر به دست آمد که به سادگی در فرآیند شرکت می کرد و در بازرگانی و تجارت رایج گردید.

در اواخر سال 1960 دکتر جان گریچ (JOHN GRICH) و دکتر موریس جانسون (MORIS JHANSON) اولین کسانی بودند که به وضوح سرطانزایی مو نو مر وینیل کلراید را برای انسان مشخص نمودند. آنها این نتایج را زمانی کسب نمودند که در مورد کارگران دایره پلیمریزاسیون وینیل کلراید در شرکت بی اف گودریچ مطالعه و آزمایش می کردند.(12، 2)

در سال 1988 به علت ورود تفاله مرکبات آلوده به دیو کسین از کشور برزیل مشکلات زیادی برای کارخانجات خوراک دام و طیور کشور های اروپایی ایجاد شد.در سپتامبر سال 1994 سازمان محیط زیست کشور آمریکا اعلام کرد دیو کسین ها تهدید کننده جدی برای سلامت عمومی به شمار می روند. بر اساس این گزارش میزان دیو کسینی که از افراد تحت آزمایش جدا شده بود، می توانست برای سلامتی مردم خطر آفرین باشد. (4)

در سال 1979 به علت خروج دیو کسین از کارخانه تولید حشره کش در شهر سووسو ایتالیا، محیط زیست این منطقه آلوده شد به طوری که برگ در ختان زرد، شد ، مرگ و میر حیوانات خانگی افزایش یافت و عوارض پوستی شامل جوش و لکه ها ی صورت در اطفال مشاهده گردید. ( 11و

در سال 1997 مرکز بین الملی تحقیقات سرطان که بخشی از سازمان بهداشت جهانی است، نتایج تحقیقات خود را در مورد اثرات دیو کسین در انسان منتشر کرد و اعلام نمود که ماده 2 ،3 ،7 ، 8 تی سی دی دی می تواند در انسان سرطان زا باشد.(4)

در سال 1999 به علت استفاده از پودر چربی آلوده به دیو کسین در خوراک دام و ورود این سم در فراورده های دامی کشور بلژیک، به اقتصاد این کشور 5/1 میلیارد پوند خسارت وارد گردید. (1)

در سال 2001 مرکز ملی سم شناسی آمریکا اعلام کرد که تی سی دی دی در انسان سرطان زا است و با شیوع سرطان های سینه ارتباط دارد. سر انجام در سال 2003 این مرکز پس از تحقیقات زیاد در خصوص ایمینت ماده سمی مورد نظر اظهار نمود که هیچ گونه دز ایمن برای آن وجود نداشته و حتی مقادیر کم آن میتواند بهداشت و سلامتی افراد جامعه را تهدید نماید.(11)

در سال 2001 بر اساس تحقیقات انجام شده اعلام گردید که میزان دیو کسین خون افرادی که از جیره های گیاهی استفاده می کرده اند نسبت به سایر افراد کمتر بوده است.

در سال 2002 در آمریکا تحقیقی انجام شد که طی آن نشان دادند که ماهیهای آبهای تازه که در جیره غذایی آنها از پودر گوشت استفاده شده است، دارای بالاترین میزان دیوکسین در بدن خود هستند.

در سال 2003 و 2006 کمیسیون محصولات جانبی در کشور آمریکا و اتحادیه اروپا



میزان دیوکسین در محصولات غذایی آمریکا در سال 1995



در سال 2003 و 2006 کمسیون محصولات جانبی در کشور آمریکا و اتحادیه اروپا استفاده از ترکیبات نرم کننده جهت ساخت اسباب بازی های کودکان را به علت جذب دهانی و به خطر افتادن سلامتی آنان ممنوع کرد. ( 12و2)



اثرات سم در انسان:

محصولات پی وی سی به هنگام سوختن و یا دفن شدن مقدار زیادی دیو کسین تولید می کنند. چون این ماده سمی قابل حل در چربی است بنابراین می تواند به سادگی وارد زنجیره غذایی شود و از طریق غذا به انسان منتقل گردد. در آمریکای شمالی 93% موارد دیوکسین منتقل شده به انسان از طریق شیر و گوشت و 23% از طریق محصولات لبنی بوده است. مواد غذایی دیگری که باعث انتقال این ماده شیمیایی به بدن می شود شامل گوشت خوک، ماهی،طیور و تخم مرغ می گردد. میزان دیوکسین موجود در ماهی صد هزار برابر آن در آب می باشد زیرا بر اساس گزارشات ایی پی آ (ENVIROMENTAL PREVENTING AGENCY) دیوکسین آب گریز و چربی دوست است بنابراین وقتی که وارد آب رودخانه و یا در یا میشود از آب فرار کرده ، وارد بدن ماهی که دارای چربی زیادی است، میشود. به طور کلی می توان اظهار نمود که مسیر حرکت این ماده به طرف قله هرم مواد غذایی است و نهایتا به مواد خوراکی خواهد رسید.(4)

بر اساس پژوهشهای انجام شده توسط این سازمان ترکیبات مذکور در انسان ایجاد سرطان کرده و شیوع سرطان های سینه در ارتباط با این مواد می باشد. (11).

اگرچه میزان دیوکسین در غذا کم است اما به دلیل آنکه مردم به طور پیوسته آن را از طریق غذا و محیط اطراف در یافت می نمایند خطر ساز است. بعضی از این ترکیبات در بافت های چربی تجمع می نمایند، در حالی که بعضی دیگر به آهستگی از بدن دفع می گردند. دیوکسین در بدن همه افراد بخصوص در بدن افرادی که از گوشت قرمز استفاده می کنند، به مقدار کم وجود دارد و اگر در بدن میزان آن زیاد شود، می تواند تاثیرات شیمیایی خود را به صورت عوارضی همانند اختلالات تولید مثلی ، به تعویق افتادن رشد، تولد نوزادان کم وزن، آسیب به سیستم ایمنی، اختلالات هورمونی، ایجاد نو ا قص مادر زادی ، سقط جنین، کاهش میزان تستسترون ((TESTESTERON و اسپرم ، التهاب بافت داخلی رحم، DIABET ، کاهش میزان یادگیری، مشکلات تنفسی ، ریوی و بیماریهای پوستی در انسان نمایان سازد.(7)





تحقیقات و مطالعات انجام شده نشان میدهد ، در کارکنان کارخانجات شیمیایی که در معرض دز زیاد دیوکسین قرار می گیرند، بیماری هایی نظیر سرطان، اختلالات تولید مثلی، دیابت و بیماری های قلبی عروقی مشاهده شده است.(6)

به طور کلی اثرات دیوکسین در انسان وقتی قابل مشاهده می باشد ، که افراد در معرض دز زیاد آن قرار گرفته باشند. در خصوص اثرات میزان های کم و طولانی مدت این سموم بر روی جمعیتهای انسانی اطلاعات کاملی در دسترس نیست. دانشمندان پس از20 سال مطالعه در مراکز معتبر تحقیقاتی مانند موسسه ملی و تحقیقاتی بهداشت محیط به این نتیجه رسیده اند که پس از آنکه دیوکسین وارد بدن شد، و به سلولها دسترسی پیدا کرد ، به گیرنده های اچ (H RECEPTOR)پروتئینهای سلولی می چسبد و از این طریق به DNA وصل شده و باعث تغییر در ژنها می گردد. این امر سبب میشود که میزان پروتئینهای اختصاصی و آنزیمهای سلول تغییر یافته و مسمومیت ایجاد گردد. روش عملکرد این سموم مانند روش عملکرد هورمون استروژن در بدن است.(6)

در خصوص بررسی اثرات سم بروی انسان دانش تکنولوژی مولکولی (MOLECULAR TECHNOLOGY) مورد استفاده قرار گرفته و اثرات دیوکسین با دزهای مختلف بروی ژنهای اختصاصی بررسی شده است . نتیجه این مطالعات نشان می دهد که افراد مختلف دارای واکنش های متفاوتی در بر خورد با دزهای متغییر دیوکسین هستند و این خود مبین آن است که بهداشت عمومی را خطری جدی تهدید می کند.

دانشمندان عقیده دارند که بیشتر محصولات وینیلی اگر به طور صحیح مصرف شوند، عموما بی ضررند اماتعدای از مواد افزودنی و نرم کننده که در فر آوری آنها به کار میرود، می توانند از آن محصولات نشت کرده و بهداشت جامعه را تهدید نمایند به عنوان مثال این افزودنی ها از اسباب بازیهای نوزادان که از پی وی سی ساخته شده است ، خارج شده و هنگامی که اطفال اسباب بازی را وارد دهان خود می کنند به بدن آنها راه پیدا می نمایند به همین علت بیشتر کارخانجات سازنده اسباب بازی در سراسر دنیا استفاده از پی وی سی را در ساخت اسباب بازی کودکان ممنوع کرده اند.

با توجه به نیمه عمر این سموم بعضی از این ترکیبات در مردها تجزیه و به آرامی از بدن آنها دفع می گردد اما در خانمها دو راه برای دفع آنها وجود دارد که شامل جفت و چربی شیر مادر میشود که سر انجام به جنین خواهد رسید لذا تغذیه از شیر مادرانی که گیاه خوار نیستند ، برای کودکان مخاطره آمیز می باشد (12و4)

بهترین راهی که بشر بتواند از خطر دیوکسین مصون بماند آن است که مصرف گوشت و لبنیات را کاهش دهد و یا کاملا آنها را از جیره غذایی خود خذف کند و به جای آن از گیاهان تغذیه نماید. مطالعات انجام گرفته نشان میدهد که دیوکسین موجود در خون گیاه خواران 9 0/0 پی پی تی (PART PER TERILLION) بوده که نسبت به سایر افراد که از جیره غذایی متفاوتی استفاده می کرده اند ، کاهش قابل ملاحظه ای داشته است بنابراین از طریق غذاهای گیاهی این ماده سمی خیلی کم به بدن می رسد(4)

اثرات دیوکسین در آبزیان و حیوانات آزمایشگاهی:
مدتها است که متخصصین علوم تغذیه، غذاهای دریایی را به عنوان منبع پروتئینی کم چربی و سر شار از اسید چرب امگا 3 معرفی کرده اند اما در عین حال نگرانی های زیادی درباره وجود آلاینده هایی مثل جیوه، دیوکسین، بی فنیل چند کلری(PCB) در ماهی ها و سخت پوستان آبزی وجود دارد. مصرف ماهی و انواع صدفها و سخت پوستان دریایی نه تنها به حفظ سلامت قلب و جلوگیری از بیماریهای قلبی کمک می کند بلکه مصرف آن توسط زنان باردار و شیرده موجب تقویت بینایی و رشد بهتر جنین و نوزاد می شود.

جوانان و بزرگسالان می توانند با مصرف غذاهای دریایی از خطر ابتلا به بیماری های قلبی عروقی بکاهند . چنانچه در جیره غذایی هفتگی بیش از دو بار از غذا های در یایی استفاده می شود، برای کاستن خطرات مواد آلاینده بهتر است از خوراک های دریایی متنوع استفاده گردد. ماهی های چرب مانند ماهی آزاد از نظر میزان امگا3 بالاترین جایگاه را در بین ماهیان دارند اما در عین حال دارای مقدار بیشتری چربی اشباع شده ، کلسترول ، دیوکسین و یا پی سی بی می باشند.

انواع صدف و سخت پوستان ( خرچنگ و میگو) دارای چربی اشباع شده کمتری هستند اما کلسترول آنها در حد متوسط است و در صورت مصرف شدن به صورت خام دارای بیشترین میزان آلودگی میکربی هستند .

نتیجه بررسی ها نشان میدهد که میزان دیوکسین ، پی سی بی و سایر مواد آلاینده در مواد خوراکی در یایی در حدی نیست که خطرناک باشد و سلامتی عمومی را به مخاطره اندازد. (3)

در حیوانات آزمایشگاهی دیوکسین بسیار سمی است و باعث ایجاد کاهش رشد، سرطان، بیماریهای تولید مثل، کاهش فعالیت سیستم ایمنی و در نتیجه کاهش مقاومت حیوانات در برابر عوامل عفونی می گردد همچنین این سم قادر است نواقص مادر زادی را در این حیوانات ایجاد کند.

مطالعات نشان می دهد چنانچه میمونها در معرض دز کم سم قرار گیرند به اندومتریت مبتلا می شوند به همین دلیل در حال حاضر محققین موسسه علوم بهداشت محیط زیست ایتالیا در شهر سو و سو (SOVESO ) در مورد ابتلا زنانی که با مواد شیمیایی سروکار دارند به این بیماری ، در حال تحقیق می باشند .این مواد اثرات زیان بار زیادی روی حیوانات وحشی بخصوص پرنده ماهیخوار و پستانداران دریایی دارند که شامل ایجاد اختلال در فعا لیت دستگاههای مختلف بدن این حیوانات نظیر دستگاه تولید مثل، ایمنی ، عصبی و غدد تر شح داخلی می شو ند.


یشگیری:
کوره های زباله سوز شهرداریها . بیمارستانها. آزمایشگاه ها ، دانشکده های پزشکی همچنین کار خانجات کاغذ سازی و تولید پی وی سی(- POLY VENYLE CHLORIDE PLASTIC) از منابع مهم تولید دیوکسین در دنیا به شمار میروند به عنوان مثال جهت سوزاندن ضایعات بیمارستانی در کشور آمریکا 6700 کوره زباله سوز وجود دارد. با وجود این که این کوره ها از فنآوری بالایی بر خوردار هستند اما مجموعا 5100 گرم دیوکسین در سال تولید می نماید.(10و9)

هنگامی که محیط زیست به این سم آلوده می گردد بایستی بر اساس دانسته های علمی و فنی میزان TCCD را در خون انسان و حیوان، خاک منطقه آلوده و مواد غذایی نظیر میوه و سبزیجات اندازه گیری نمود. (

در سال 1995 سازمان EPA به منظور حفاظت بهتر از محیط زیست طرح هوای تمیز و سالم را ارئه کرد. بر اساس این طرح کوره های زباله سوز بیمارستانی و شهرداریها به تجهیزات کنترل آلودگی نظیر فیلتر ها مجهز شدند و روش های احتراق کامل گردید. در حال حاضر در این کوره ها میزان حرارت داده شده به زباله ها و مدت زمان سوزاندن آنها افزایش یافته و از احتراق ناقص ضایعات جلوگیری می شود. گازهای ایجاد شده از سوختن زباله ها به خاکستر حاصله منتقل شده و بدین وسیله از وارد شدن آنها به محیط جلوگیری می گردد. خاکستر تولیدی درون ظروفی جداگانه در داخل کوره جمع آوری شده سپس در خاک مدفون می شود . در این روش پس از سوختن کامل زباله ها منواکسید کربن کمتری وارد محیط می گردد.

ماده اصلی تولید دیوکسین در ضایعات پزشکی، پی سی وی است که در ساختن کیسه ها، لوله های پلاستیکی و دستکش ها مورد استفاده قرار می گیرد .کشورهای کانادا و آمریکا در صدد هستند که از مواد کلر دار و کلرینه به میزان کمتری در ساخت لوازم بیمارستانی و آزمایشگاهی استفاده کنند و از این طریق بتوانند بهداشت محیط زیست را بهتر حفظ نمایند.

سازمانها و موسسات بهداشت عمومی و حرفه ای بیشترین مسئولیت را در قبال کاهش میزان تولید دیوکسین بر عهده دارند. این موسسات بایستی آموزش های لازم در جهت کاهش استفاده از پی وی سی را به بخش صنعت ارائه دهند.(9)

به طور خلاصه با رعایت موارد زیر می توان از ورود دیوکسین به محیط زیست وآلودگی آن جلوگیری نمود.

1- کوره های زباله سوز شهرداریها و مراکز پزشکی تجهیز شده بطوری که با افزایش درجه حرارت و مدت زمان احتراق از سوختن ناقص زباله ها جلوگیری به عمل آید. در این کوره ها ضایعات بطور کامل سوزانده شده و از خروج گاز های مضر به محیط زیست خوداری گردد.
2- با برگزاری کلاسهای آموزشی و ارائه آموزش های عمومی ترتیبی اتخاذ گردد تا سوزاندن زباله ها، آتش زدن چوب در محله های عمومی و مسکونی محدود شود.
3- در کارخانجات کاغذ سازی جهت تولید کاغذ از مواد اولیه فاقد کلر استفاده گردد.
4- در هنگام بازیافت زباله و یا تهیه کود از آن عملیات احتراق صورت نگیرد.
5- از صید ماهی در آبهای آلوده پرهیز شود.
6- ماهیهای مصرفی از فروشگاه های معتبر تهیه گردد.
7- در جیره های روزانه،حبوبات، میوه ها و سبزیجات به میزان بیشتری مصرف شود.
8- از مواد غذایی پر چرب ،کره و چربی گوشت به میزان کمتری استفاده شود.
9- پوست مرغ و ماهی در هنگام طبخ جدا شده و مورد استفاده قرار نگیرد. (17)

با توجه به اینکه به دلیل پیشرفت روز افزون صنعت نمی توان وجود این ماده سمی را از محیط زیست به طور کامل حذف کرد لذا توسط موسسات بهداشتی بایستی حد مجاز آن (که برای انسان و حیوان خطر ساز نباشد) تعیین شده و مقدار دیوکسین موجود در محیط زیست دائما اندازه گیری و کنترل شود . پروسه تولید محصولات صنعتی هر از چند گاهی تغییر یابد و همزمان با اجرای برنامه های آموزش عمومی و اجباری نمودن رعایت مقررات و قوانین ترتیبی اتخاذ گردد تا از آلودگی محیط زیست جلوگیری گردد

دکتر مهرداد حلوایی

متخصص فیزبولوژی جانوری و فلوشیپ کنترل آفات شهری و صنعتی از دانشگاه تسینگ هوآ چین

Mehrdad halvaei
Animal Physiology from the professional pest control Tsyng Hua University, China