بمب خاموش در مراکز درمانی

از دیر باز بحث زباله در جوامع بشری همیشه با مشکلاتی همراه بوده است همیشه در فکر ان هستیم که برای زباله هایی که خود درست کرده ایم راهی را پیدا کنیم که کمترین هزینه را برایمان در بر داشته باشد.

متاسفانه همیشه هم در اجرایی نمودن روشهای و دستور العملهایی که باید بدان عمل نماییم تا محیطی پاک داشته باشیم

کوتاهی میکنیم

نویسنده

 

گفته می شود دفع صحیح پسماندهای بیمارستانی از آنجا که موضوع ویژه ای بوده است از سال 75 یعنی هشت سال پیش از تصویب قانون مدیریت پسماند مورد توجه قرار گرفته است. در آن سال وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وقت طی نامه ای درخواست کرد تا به منظور جلوگیری از اشاعه بیماری ها از طریق زباله و تامین سلامت  و بهداشت جامعه و با عنایت به حساسیت و خطرناک بودن زباله های بیمارستانی، تفکیک، جمع آوری و دفع مواد زائد بیمارستانی طی دستورالعملی که توسط کمیته کشوری مدیریت بهداشت زباله تدوین شده است توسط استانداران سراسر کشور و پس از مطرح شدن در شورای بهداشت هر استان با دقت اجرا شود.
این ابلاغیه از سال 76 مورد توجه قرار گرفت اما، تا سال 83 طول کشید تا قانون مدیریت پسماند تصویب شود و تصویب شدن این قانون به معنای حل مشکل نبود و موضوع دفع پسماندهای بیمارستانی در تمام این سال ها محل مناقشات و بحث های متعددی بین سازمان های مختلف بوده است; تا جایی که پای مجلس و قوه قضاییه هم به موضوع کشیده شده است.
در واقع و در حالی که از دهه هفتاد میلادی دفع صحیح پسماند های بیمارستانی در کشور های مختلف جهان مورد توجه قرار گرفته است و سال هاست که در اروپا و آمریکا و حتی بسیاری از کشورهای جهان سوم این مشکل کم و بیش رفع شده است در ایران، تولید روزانه 400 تن پسماند بیمارستانی هنوز معضلی پیچیده به حساب می آید و ما در یکی دو سال اخیر تازه به فکر این افتاده ایم که روش مناسب برای دفع پسماند های بیمارستانی چیست و چه سازمان هایی متولی انجام این کار هستند. همین موضوع باعث شده است که بیش از پیش از وجود پسماند های بیمارستانی که از آنها به عنوان بمب های عفونی موجود در سطح شهرها تعبیر می شود، احساس خطر کنیم و تا حد زیادی این موضوع که در شهرهایی زندگی می کنیم که در آنها بسیاری از مسئولان بیمارستان ها، کلینیک ها، مراکز درمانی و ... که پسماند عفونی تولید می کنند با خونسردی کامل این بمب های عفونی را ساعت 9 شب به سطل های زباله شهر می اندازند، به مشغولیت ذهنی ما تبدیل شود.

بمب های عفونی در شهر

اغلب ما در کودکی کارتون هایی را تماشا کرده ایم که در آنها بر خطر بمب های عفونی و میکروبی و شیوع یک میکروب خاص در سطح یک شهر تاکید شده است. ماجراهای این کارتون ها معمولا از این قرار بوده است که پزشک یا دانشمند میکروب شناسی در آزمایشگاه، گونه ای خاص از میکروب را پرورش داده است و بر اثر یک اشتباه، سهل انگاری و یا حتی دلیلی عمدی این میکروب در سطح شهر گسترش پیدا کرده و مشکلاتی را برای شهروندان به وجود آورده است. شیوع میکروب و بیماری البته به جز کارتون ها موضوع اصلی بسیاری از فیلم ها و داستان ها نیز بوده است; هرچند معمولا به صورت اغراق آمیزی به این موضوع پرداخته شده است و در پایان قهرمانانی شهروندان را از بیماری و مرگ نجات داده اند اما، به نظر می رسد در سال های اخیر ترس از شیوع و گسترش بیماری آن هم نه به صورت طبیعی و به گونه ای که در گذشته های دور اتفاق می افتاده است که به صورت مصنوعی و بر اثر اشتباه و سهل انگاری، ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. شاید بشود از این مشغولیت ذهنی چنین برداشت کرد که برای بشر پیشرفت در زمینه دانش پزشکی و ساخت بیمارستان ها و درمانگاه های مختلف همواره شمشیری دو لبه بوده است و ما در عین حال که از این موضوع خوشحالیم می ترسیم که مبادا اتفاقی بیفتد و عفونت موجود در مواد زائد بیمارستانی گریبان ما را بگیرد. شاید بر همین اساس است که از مدت ها پیش دفع صحیح پسماند های بیمارستانی مورد توجه قرار گرفته است و در مورد آن قوانینی در سطح ملی و بین المللی تدوین شده است.
پسماند یا زباله بیمارستانی شامل موادی هستند که با توجه به نوع کار و وظیفه در هر بخش بیمارستانی، متفاوت است.
زباله بخش عفونی یا اطاق عمل، با مواد زائد آزمایشگاه یا بخش رادیولوژی، تفاوت محسوسی دارد و بر اساس یک بررسی، زباله بخش های مختلف بیمارستان ها به هفت گروه تقسیم می شوند.
زباله های معمولی بیمارستان عموما شامل زباله های مربوط به بسته بندی مواد و دیگری زباله های پرسنل شاغل در بیمارستان و خوابگاه های آنهاست.
زباله های پاتولوژیکی شامل بافت ها، ارگان ها، قسمت های مختلف بدن، پنبه های آغشته به خون و چرک و مواد دفعی بدن همچون نمونه های مدفوع و ادرار و ... جزو این گروه از مواد زائد، محسوب می شوند.
مواد زائد پرتوزا شامل جامدات، مایعات و گازها بوده و در برخی از بخش ها و آزمایشگاه های بیمارستان ها وجود دارند که جمعآوری و دفع آنها دارای خصوصیات ویژه ای است.
مواد زائد شیمیایی شامل جامدات، مایعات و گازهای زائد است که به وفور در بیمارستان ها وجود دارد، در بخش های تشخیص و آزمایشگاه ها ماحصل نظافت و ضدعفونی بیمارستان، وسایل و ابزار تنظیف و ضدعفونی به انضمام داروها و وسایل دور ریختنی اطاق عمل بخش دیگری از این فضولات را تشکیل می دهند و این مواد زائد شیمیایی ممکن است، بسیار خطرناک باشند.
برآوردها نشان می دهد که هر تخت بیمارستانی روزانه سه کیلوگرم زباله تولید می کند و از کل پسماندهای بیمارستانی 40 درصد عفونی است که در گام اول باید از زباله های عادی جدا شوند وگرنه به سرعت زباله های دیگر را نیز عفونی می کنند.

پسماندهای بیمارستانی سهم کیست؟

در سطح بین المللی مهمترین قانون در زمینه مدیریت پسماندهای بیمارستانی "کنوانسیون بازل" است که پسماندهای بیمارستانی را در گروه1Y  شامل پسماندهای کلینیکی و درمانی و3Y  شامل پسماندهای دارویی قرار داده است و نظام خطوط راهنمایی برای مدیریت آنها تصویب کرده است.
قوانین مربوط به پسماندهای بیمارستانی در ایران عمدتا مربوط به قانون مدیریت پسماند مصوب سال 83 است اما، همانطور که عنوان شد در سال 75 ابلاغیه ای در این زمینه صادر شد و در سال 87 نیز ابلاغیه ای دیگر در این  مورد، دفع صحیح پسماندهای بیمارستانی را مورد توجه قرار داد.
بر اساس قانون مدیریت پسماند، سازمان حفاظت محیط زیست متولی اصلی مدیریت پسماندهای بیمارستانی است. همچنین بنا بر ماده هفت قانون مدیریت پسماند که عنوان می کند مدیریت اجرایی پسماندهای صنعتی و ویژه بر عهده تولید کنندگان است و پسماندهای بیمارستانی جزو پسماندهای ویژه قرار دارند، مسوولیت مدیریت آنها با بیمارستان ها و در نهایت با وزارت بهداشت به عنوان ناظر بیمارستان های تحت پوشش است. از طرف دیگر و از آنجا که شهرداری مسوول حمل و دفع زباله هاست در صورت بی خطر شدن پسماندهای بیمارستانی در مبدا وظیفه امحای آنها مثل سایر زباله ها را دارد.
بر اساس قانون مدیریت پسماند است که در سال های اخیر بر این موضوع تاکید شده است که تفکیک و بی خطرسازی پسماندهای بیمارستانی در مبدا انجام شود اما، در اجرای این قانون همواره مشکلاتی وجود داشته است و هنوز هم که هنوز است در بسیاری از بیمارستان ها حتی بیمارستان های بزرگ و معتبر قانون اجرا نمی شود و یا به نحو صحیحی این کار صورت نمی پذیرد. در واقع از تفکیک پسماند های عفونی و عادی گرفته تا نحوه بی خطر کردن پسماند ها همواره محل بحث و مناقشاتی بوده است که کماکان ادامه دارد و در این میان آنچه به مشغولیت ذهنی بسیاری از شهروندان تبدیل شده است این است که پسماندهای بیمارستانی در بسیاری از جاها در کنار پسماند های عادی قرار داده می شود و توسط خودروهای حمل زباله های معمولی و توسط همان کارگرانی که زباله های معمولی را جمع می کنند به محل امحای زباله ها برده می شود و آنجا به شیوه های کاملا ابتدایی دفع می شود.
محمد هراتی کارشناس ارشد معاونت پردازش پسماند می گوید:" از آنجا که پرسنل این سازمان هر روز با پسماندهای بیمارستانی سر و کار دارند مشاهدات آنها نشان می دهد تعداد زیادی از بیمارستان های تهران مدیریت این گونه پسماندها را انجام نمی دهند و پسماندها را نه تفکیک می کنند و نه بی خطر."
او ادامه می دهد:" در میان پسماندهای بیمارستانی این بیمارستان ها، نه تنها جعبه های ایمن برای ذخیره سازی پسماندهای تیز و برنده شامل سرنگ و تیغ وجود ندارد بلکه، در مواردی حتی بخش هایی از اندام بدن در میان پسماندهای عادی مثل قوطی آبمیوه دیده می شود. این در حالی است که این پسماندها شامل زائدات اتاق عمل، بخش های بریده شده بدن، خون و باند است و باید در کیسه های جداگانه نگهداری شوند و به هیچ وجه امکان باز شدن نداشته باشند."
با این وجود مسئولان دولتی اعلام کرده اند که در 150 بیمارستان بررسی شده توسط وزارت بهداشت 74 درصد تفکیک را انجام می دهند، 74 درصد محل نگهداری پسماند دارند، 13 درصد از سیستم غیر سوز استفاده می کنند و 68 درصد کارشناسان بهداشت محیط دارند.
این گزارش هرچند امیدوارکننده به نظر می رسد اما باید توجه داشت که تنها مربوط به 150 بیمارستان است و دلیل انتخاب آنها برای بررسی مشخص نبوده و نتیجه به دست آمده قابل تعمیم نیست. به طور کلی شواهد نشان می دهد که بیمارستان های ایران در زمینه پسماندها از تفکیک گرفته تا بی خطرسازی آنها وضعیت چندان مطلوبی ندارند; تا جایی که سال گذشته سازمان حفاظت محیط زیست قصد شکایت از بیمارستان های آلوده کننده را داشت که مسئولان وزارت بهداشت مانع از این کار شدند و فرصت خواستند.
همین وضعیت نامطلوب بود که باعث شد اواخر سال گذشته رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران بر اساس مصوباتی دولت را ملزم به اجرای تکالیف قانونی خود کند.
معصومه ابتکار گفت:"  مصوبه شورای شهر تکالیف سازمان های مختلف را در زمینه پسماندها و زباله های بیمارستانی مشخص کرده است اما در عین حال هنوز با استانداردهای مورد نظر برای بی خطرسازی زباله های بیمارستانی فاصله زیادی داریم."
او ادامه داد:"  با وجود اینکه سازمان تازه تاسیس مدیریت پسماند تلاش زیادی در زمینه زباله های بیمارستانی انجام داده و شهرداری تهران نیز با وجود اینکه فراتر از وظیفه خود در زمینه زباله های بیمارستانی وارد عمل شده است بی خطر سازی زباله های بیمارستانی نیاز به مدیریت واحد و متمرکز دارد; چرا که حجم تولید این زباله ها بسیار زیاد است و موضوع خطرناک بودن این زباله ها بر کسی پوشیده نیست."
در همین حال فعالیت های انجام شده در این زمینه توسط وزارت بهداشت از نظر کمی و کیفی مطلوب نبوده است و این وزارت خانه همواره بر مشکلات مالی به عنوان مانع اصلی ساماندهی پسماندهای بیمارستانی تاکید کرده است.
فریبا ملک  احمدی، کارشناس مسوول مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت در این زمینه می گوید:" در سال 1385 برای ساماندهی پسماندهای پزشکی حدود 700 میلیارد ریال اعتبار برآورد شد که می توان گفت جمعا حدود 20 درصد از اعتبار مورد نیاز وزارت بهداشت تخصیص داده شده است که این روند ساماندهی پسماندهای پزشکی را بسیار کند کرده است."

به دنبال روش مناسب
برای بی خطرکردن پسماندهای بیمارستانی

در یکی دو سال اخیر با تاکید بر این که پسماندهای بیمارستانی باید در مبدا بی خطر شوند، روش مناسب بی خطر کردن این پسماندها مورد توجه قرار گرفته است.
در سال 76 روش دفع این پسماند ها، ضد عفونی کردن عمدتا با آهک و دفن آنها بود اما، پس از آن سوزاندن آنها مورد توجه قرار گرفت و برخی از بیمارستان ها با نصب دستگاه های زباله سوز به این کار مبادرت کردند. اخیرا اما اعلام شده است که دفع پسماندهای بیمارستانی به وسیله سوزاندن ممنوع است و باید از دستگاه های غیر سوز استفاده شود. پیش از ابلاغ این دستور مناقشاتی در این زمینه وجود داشت و هم اکنون نیز با توجه به اینکه درصد کمی از بیمارستان ها به دستگاه های غیرسوز مجهز هستند، بحث هایی در این زمینه وجود دارد.
 کارشناس فروش شرکت پارسیان طب پژوهش با اشاره به معایب روش های استریل زباله می  گوید: "در قانون مدیریت پسماندها به طور صریح اشاره شده است که پسماند بیمارستانی نه از طریق اتوکلاو و نه ماکروویو به هیچ عنوان قابل بازیافت نیست; چرا که زباله بیمارستانی نه تنها زباله های عفونی بلکه مواد شیمیایی مانند مواد شوینده و آزمایشگاهی را هم شامل می  شود. همچنین شامل زباله های ارگانیک مانند خون، قطعات بدن و ... است که به راحتی محیط کشت مناسبی برای باکتری های موجود در طبیعت به شمار می  روند."
علیرضا شیرکوند ادامه می دهد:" علاوه بر این ها فاضلاب دستگاه های استریل که شامل مواد شیمیایی خطرناکی است با استریل از بین نمی  رود. استریل کردن پروسه ای است که فقط میکروارگانیزم ها را نابود می  کند. بنابراین تکلیف این حجم بزرگ فاضلاب سیستم های استریل کننده چیست؟ آیا نباید فکری اساسی برای آن کرد؟ "
او خاطر نشان می کند: "در دستورالعمل استفاده از دستگاه های اتوکلاو قید شده است مواد جیوه دار، داروهای شیمیایی، فیلم های رادیوگرافی، مواد رادیواکتیویته، قطعات آناتومیک بدن، حیوانات آزمایشگاهی و کلیه موادی که ممکن است به این دستگاه صدمه بزنند نباید در داخل آن ریخته شود. پس تکلیف این همه پسماند چیست؟ تنها پاسخی که می  توان فرض کرد این است که تمام این موارد را باید با زباله سوز از بین برد نه دستگاه اتوکلاو."
شیرکوند سیستم زباله سوز را تنها سیستمی می داند که می تواند روی تمام اجزای زباله ها تاثیر کامل داشته باشد.
او همچنین نبود نیروی متخصص و گرانی دستگاه های اتوکلاو را از مشکلات سیستم غیر سوز می داند.
در مقابل بهزاد فضلی کارشناس فروش واحد تجهیزات بیمارستانی شرکت مدیریت تجهیزات پزشکی ایران سهامی خاص پس از یک برآورد مقایسه ای بین روش های سوزاندن پسماندها و استریل کردن آنها می گوید :"روش سوزاندن زباله یک روش بسیار ابتدایی از بین بردن پسماندهااست که هنوز هم در کشور ما صورت می گیرد. به دنبال قانون مدیریت پسماندها مصوب سال 83 که وزارت بهداشت بیمارستان ها و مراکز درمانی را موظف کرده است که زباله ها را در همان محل تولید زباله بی خطر کنند، موجی جدید شروع شده است."
مدیر فنی این شرکت نیز در مورد مزایای روش اتوکلاو نسبت به سایر سیستم ها می گوید:"از بین بردن پسماندها در شرایط اتوکلاو به صورت ترکیبی از خرد کردن و استریل مناسب ترین گزینه است. نکته حایز اهمیت در این میان این است که پروسه استریل در یک محیط کاملا بسته صورت می گیرد و امکان پراکنده شدن زباله چه قبل از خرد شدن و چه بعد از آن اتفاق نمی افتد."
سید علی کشمیری ادامه می دهد:" مساله بعدی هزینه کاربری و مصرف انرژی دستگاه است. به طور کلی میزان هزینه ای که یک مرکز درمانی بابت دفع هر کیلوگرم زباله عفونی باید لحاظ کند، همچنین مواد مصرفی مانند آب برای تولید بخار و در نهایت هزینه های نگهداشت دستگاه در حدود 2 الی 2/5 میلیون تومان است و این مبلغ نسبت به میزان زباله  عفونی که روزانه توسط دستگاه دفع می شود، بسیار ناچیز است."
او خاطر نشان می کند:"علاوه بر این کاهش عوامل بیماری زا، کاربری بسیار ساده دستگاه که با یک اپراتور در حد دیپلم و با یک آموزش کوتاه مدت در نهایت دو روزه می  توان دستگاه را راه اندازی کرد. در عین اینکه کل فضایی که دستگاه اشغال خواهد کرد در حدود سه الی چهار متر است، از مزایای عمده آن به شمار می رود."
با این وجود گرانی دستگاه های اتوکلاو باعث شده است که بسیاری از بیمارستان ها از دستور وزارت بهداشت مبنی بر ممنوعیت کاربرد دستگاه های زباله سوز ناراضی باشند. در واقع این که هر دستگاه اتوکلاو 300 میلیون تومان برای مسئولان بیمارستان ها هزینه دارد باعث شده است  تنها 162 بیمارستان به دستگاه های بی خطر ساز پسماند بیمارستانی مجهز باشند.
مسوول مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت در این زمینه می گوید:"  بر اساس ارزیابی های اقتصادی صورت گرفته اگر بیمارستان ها بخواهند از سیستم های غیرسوز (اتوکلاو) استفاده کنند 700 میلیارد ریال اعتبارلازم است. "
ملک احمدی با بیان اینکه مصوبه هیات دولت در مورد قانون مدیریت پسماندها برای بیمارستان ها بار مالی دارد و اعتبار آن طبق قانون مدیریت پسماندها باید تامین و اختصاص داده شود، خاطر نشان می کند:"  به وزارت بهداشت که این ردیف اعتباری اختصاص داده شده است ولی اعتبار مورد نیاز هنوزبه طور کامل محقق نشده و فقط 17 درصد اعتبارات را به وزارت خانه اختصاص داده اند."
او اضافه می کند: " وزارت بهداشت برای اینکه مدیریت پسماندها سریع تر سر و سامان پیدا کند مشارکت مالی دانشگاه ها را هم تا حدودی جلب کرده است; به طوری که بخشی از بیمارستان ها توانسته اند به دستگاه های غیرسوز که در مبدا زباله را بی خطر می کنند، تجهیز شوند."
با این وجود، برخی کارشناسان معتقدند الزام به استفاده از یک روش مشخص در سراسر کشور برای بی خطر کردن پسماندهای بیمارستانی جوابگو نیست و باید به نسبت موقعیت جغرافیایی، میزان آلودگی هوا، نوع خاک و زمین و ... در هر جا از روش متناسب با وضعیت بهره برد.

فکری به حال واحد های پزشکی کوچک بکنید

هنوز مشکل دفع پسماندهای بیمارستانی بیمارستان های بزرگ حل نشده است که باید نگران پسماندهای واحدهای کوچک پزشکی اعم از دندان پزشکی ها، مطب ها با جراحی های محدود و حتا مراکز گذری کاهش اعتیاد که در آنها سرنگ بین معتادان توزیع  و سرنگ های آلوده جمع آوری می شود، بود. مشکل این واحد های کوچک از آنجا اهمیت دارد که آنها نمی توانند به تنهایی هزینه های گزاف خرید اتوکلاو 300 میلیونی را بپردازند و نیازمند یک سایت مرکزی هستند تا پسماندها را جمعآوری و دفع کند.
معصومه ابتکار در این زمینه می گوید:"  در حال حاضر حدود هفت تا هشت هزار واحد پزشکی و بهداشتی کوچک وجود دارد که در آنها امکان بی خطرسازی زباله وجود ندارد و به دلیل اینکه سایت مرکزی نیز وجود ندارد،  بی خطر سازی در مورد زباله ها صورت نمی گیرد. تفکیک زباله های بیمارستانی نیز به طور مناسبی انجام نمی شود و این موضوع باعث انتشار انواع بیماری های عفونی به سطح شهر می شود."
وزارت بهداشت در این زمینه اعلام کرده است که به دنبال تدوین و ابلاغ بخشنامه است اما به هر حال آنچه مسلم است لزوم سرعت بخشیدن به کار در این زمینه و هماهنگی بیشتر دستگاه های ذیربط است; چرا که دفع صحیح پسماند های بیمارستانی از اهمیت زیادی برخوردار است و با سلامت شهروندان در ارتباط مستقیم است. در واقع مشاهده وضعیت بهداشتی شهرها و دیدن اینکه در ساعت های مختلف روز زباله جمع کن هایی دستان خود را تا آرنج در کیسه های زباله ای فرو می کنند که ممکن است حاوی سرنگ های آلوده، پنبه های آغشته به خون و حتی اندام های جدا شده بدن باشد هر شهروندی را متاثر کرده و او را تا مدت ها به این فکر فرو می برد که اپیدمی شدن بیماری های واگیردار از ایدز و هپاتیت گرفته تا دیگر بیماری های میکروبی و ویروسی در شهرها قریب الوقوع است. این در حالی است که شعار وزارت بهداشت همواره " پیشگیری بهتر از درمان است" بوده و ساماندهی وضعیت پسماندهای بیمارستانی اولین گام و ساده ترین کار برای تحقق این شعار است.
بر این اساس اخیرا سازمان بازرسی کشور گزارشی در این زمینه تهیه و به دفتر رئیس جمهوری ارسال کرده است. مدیر کل نظارت و بازرسی امور بهداشت و درمان سازمان بازرسی کل کشور در مورد این گزارش می گوید:"  بررسی و بازنگری در قانون مدیریت پسماندهای بیمارستانی، توجه به امر طرح تفکیک پسماندهای بیمارستانی از سوی مدیران ذیربط، افزایش میزان اعتبارت در مورد ساماندهی پسماندهای پزشکی و تکمیل ساختمان مرکز نگهداری موقت زباله و ارتقای دستگاه بی خطرسازی زباله های عفونی ، تامین کارشناس بهداشت محیط در تمامی بیمارستان های دولتی و خصوصی، از جمله مواردی است که در گزارش سازمان بازرسی کل کشور مورد تاکید قرار گرفته و به رئیس جمهور ارسال شده است."  قاسم مزینانی خاطرنشان می کند:"در حال حاضر تعداد دستگاه های بی خطر سازی زباله های بیمارستانی به حد لازم نرسیده است.
همچنین در رابطه با بی خطرسازی نیز با مشکلات بسیاری مواجه هستیم که امیدواریم در پی گزارش تهیه شده از سوی سازمان بازرسی شاهد اقدام لازم برای تخصیص بودجه به این امر باشیم. همچنین در ارتباط با کارشناس بهداشت محیط که زباله های بی خطر با زباله های خطرزا را تشخیص دهد با کمبود نیرو مواجه هستیم که باید در ارتباط با به کارگیری و جذب چنین نیروی انسانی اقدام لازم صورت گیرد." اینکه این گزارش و همچنین اقدامات دیگری که پیش از این توسط مجلس، قوه قضاییه و سازمان بازرسی کل کشور در این زمینه انجام شده است تا چه حد دولت را ملزم به عمل به تکالیف قانونی خود می کند، پرسشی است که گذشت زمان به آن پاسخ می دهد.